Το ταλέντο και οι κοινωνικές προεκτάσεις του

Ενδιαφέρον άρθρο από τον φίλο και συγγραφέα Νίκο Μπάτρα.

Το ταλέντο και οι κοινωνικές προεκτάσεις του

Όλοι έχουμε δει στη ζωή μας ανθρώπους με εξαιρετικές ικανότητες. Στον τομέα της ψυχαγωγίας, των επιστημών, των τεχνών, του αθλητισμού, μικροί ή μεγάλοι ηλικιακά… Δεν είναι λίγοι αυτοί που μας εκπλήσσουν με τα επιτεύγματά τους, υποχρεώνοντάς μας να διευρύνουμε κάθε φορά όλο και περισσότερο την αντίληψη που έχουμε για τα όρια των ανθρώπινων ικανοτήτων.

Αν εξαιρέσουμε ορισμένα αθλήματα όπου τα σωματικά προσόντα είναι αυτά που καθορίζουν τις επιδόσεις (όπως συμβαίνει π.χ. στον στίβο), στους υπόλοιπους τομείς το κυρίαρχο κοινό χαρακτηριστικό όλων των ταλέντων είναι η δημιουργική φαντασία. Χωρίς αυτή όλα μοιάζουν επίπεδα, οικεία, γνωστά, «τα ίδια και τα ίδια».

Ένα άλλο χαρακτηριστικό των ταλέντων είναι η πρωτοποριακή τους σκέψη. Μπορούν να δημιουργήσουν κάτι καινούριο, κάτι που κανένας πριν από αυτούς δεν είχε φανταστεί, συλλάβει ή κατανοήσει. Αυτό μπορεί να αφορά τόσο σε μια νέα επιστημονική θεωρία, σε ένα έργο τέχνης, όσο και σε μια κίνηση που θα κάνει ο ταλαντούχος ποδοσφαιριστής μέσα στο γήπεδο και θα εκπλήξει όλους τους θεατές.


Η φυσιολογία του εγκεφάλου και το περιβάλλον

Σήμερα γνωρίζουμε ότι η φαντασία συνδέεται άμεσα με τη δομή του εγκεφάλου και συγκεκριμένα με τον φλοιό (η εξωτερική στρώση που αποτελείται από φαιά ουσία και περιβάλλει τη λευκή ουσία). Από εξελικτικής άποψης, ο φλοιός είναι η πλέον πρόσφατη δομή που εμφανίζεται μόνο στα θηλαστικά, ενώ στον άνθρωπο είναι εξαιρετικά ανεπτυγμένος και εμφανίζει πολλές πτυχώσεις προς το εσωτερικό του εγκεφάλου. Αν και το πάχος του είναι, κατά μέσο όρο, μόλις 3 mm, οι πτυχώσεις του αυξάνουν κατά πολύ την επιφάνειά του και επιτρέπουν στα νευρικά κύτταρα (τους νευρώνες) να σχηματίσουν πολύπλοκα δίκτυα. Απ’ αυτά τα δίκτυα προκύπτουν οι νοητικές ικανότητες του ανθρώπου: η γλώσσα, η μάθηση, η μνήμη, η προσοχή, η συνείδηση, καθώς και η αίσθηση της ταυτότητας.

Στους τομείς όπου απαιτείται μια ανεπτυγμένη αντιληπτική και στοχαστική ικανότητα (π.χ. στις επιστήμες), η εγκεφαλική δομή είναι αυτή που παίζει τον κυρίαρχο ρόλο. Στους υπόλοιπους τομείς όπου απαιτείται εξίσου και η σωματική δραστηριότητα (π.χ. στον αθλητισμό), η κατάλληλη εγκεφαλική δομή πρέπει να συνδυάζεται και με την αντίστοιχη σωματική δομή (αναλογίες σώματος και διάπλαση). Εδώ, ο συνδυασμός φαντασίας και σωματικής δομής είναι αυτός που δημιουργεί τα εκπληκτικά αποτελέσματα.

Τα γονίδια όμως που θα καθορίσουν τη φαντασία και το δυναμικό ανάπτυξης της σωματικής δομής δεν αρκούν. Αυτό οδήγησε τον Κάρολο Δαρβίνο το 1858 να αναπτύξει τη θεωρία της φυσικής επιλογής, σύμφωνα με την οποία οι οργανισμοί που έχουν τις περισσότερες πιθανότητες να επιβιώσουν είναι εκείνοι που είναι καλύτερα προσαρμοσμένοι στο περιβάλλον τους. Δηλαδή, το αν ένας οργανισμός έχει «καλά» ή «κακά» γονίδια, αυτό κρίνεται πάντα σε σχέση με το περιβάλλον.

Οι καλύτερα προσαρμοσμένοι οργανισμοί έχουν και περισσότερες πιθανότητες ν’ αφήσουν περισσότερους απογόνους σε σχέση με τους υπόλοιπους οργανισμούς, με αποτέλεσμα τα γονίδιά τους να μεταβιβαστούν στις επόμενες γενιές και να κατευθύνουν, κατά κάποιον τρόπο, την εξελικτική πορεία του είδους τους. Επομένως, ο άλλος, εξίσου σημαντικός παράγοντας με το γονιδίωμα (το σύνολο των γονιδίων ενός οργανισμού), είναι το περιβάλλον.

Το περιβάλλον είναι αυτό που θα καθορίσει τελικά αν ο άνθρωπος που φέρει το κατάλληλο γονιδίωμα θα καταφέρει να το αξιοποιήσει ή όχι. Ας δούμε ένα απλό παράδειγμα. Ας υποθέσουμε ότι σε μια φτωχή χώρα που μαστίζεται από πείνα, πολέμους και αρρώστιες, γεννιέται ένα παιδί που διαθέτει όλα τα απαραίτητα έμφυτα χαρακτηριστικά για τη σύνθεση μεγαλειωδών μουσικών έργων - γεννιέται, δηλαδή, ένα παιδί με ταλέντο στη σύνθεση. Αν το παιδί αυτό δεν έρθει σε επαφή με τη μουσική ή με μουσικά όργανα και δεν του δοθούν οι ευκαιρίες να αναπτύξει την ικανότητά του για σύνθεση, για να το πούμε απλά, το ταλέντο του θα πάει χαμένο και η ανθρωπότητα δεν θα γνωρίσει ποτέ τις πιθανές δημιουργίες του.

Φυσικά, το παραπάνω παράδειγμα μπορεί να αφορά και σε ένα παιδί που θα γεννηθεί σε μια οικονομικά ανεπτυγμένη χώρα, αλλά εξαιτίας του οικογενειακού ή του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος, να μην καταφέρει να αξιοποιήσει τις ικανότητές του. Αντίθετα, ένα παιδί που θα μεγαλώσει σε πιο ευνοϊκές συνθήκες, π.χ. με γονείς μουσικούς, σ’ ένα περιβάλλον όπου η επαφή του με τα μουσικά όργανα θα γίνει από πολύ νωρίς, θ’ ακολουθήσει διαφορετική πορεία.


Αυτογνωσία και παιδεία


Ο ρόλος του περιβάλλοντος λοιπόν έγκειται στο εξής: στην προσφορά ερεθισμάτων, καθώς και στις συνθήκες που αποτελούν ευκαιρίες για την ανάπτυξη των έμφυτων ικανοτήτων. Η ανάπτυξη όμως προϋποθέτει και κάτι ακόμα: τη γνώση της ύπαρξης αυτών των ικανοτήτων. Με άλλα λόγια: την αυτογνωσία. Γι’ αυτό το λόγο οι παιδοψυχολόγοι επιμένουν στο ότι τα παιδιά πρέπει να έρχονται σε επαφή με όσο γίνεται περισσότερα ερεθίσματα. Τότε το παιδί θα μπορέσει να πειραματιστεί, να δει τι του αρέσει και τι όχι, σε τι είναι δημιουργικό και σε τι όχι. Αντίθετα, η απομόνωση των παιδιών και ο αποκλεισμός τους από δραστηριότητες και ερεθίσματα, μπορεί να τα δυσκολέψει αργότερα στις διαπροσωπικές τους σχέσεις, στην επικοινωνία τους με τους άλλους ανθρώπους και, γενικότερα, στην κοινωνικότητά τους. Μια πιο ακραία περίπτωση είναι η εμφάνιση της σχιζοφρένειας ως συνέπεια της κοινωνικής απομόνωσης (πάντα σε συνδυασμό με την ύπαρξη γενετικής προδιάθεσης).

Όπως γίνεται αντιληπτό, η παιδεία την οποία λαμβάνουν τα παιδιά στα σχολεία, κατέχει έναν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη των ταλέντων. Τα ερεθίσματα που τους δίνονται, οι ευκαιρίες ν’ ασχοληθούν με μια ευρεία γκάμα δραστηριοτήτων, καθώς και η επαφή με τους κατάλληλους παιδαγωγούς, μπορούν να επηρεάσουν τη ζωή τους στο μέγιστο βαθμό. Είναι πολύ σημαντικό, τόσο για την ψυχική ισορροπία του ατόμου, όσο και για τον θετικό αντίκτυπο που θα έχει αυτό αργότερα σε ολόκληρη την κοινωνία, η παιδεία να προσαρμοστεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να διευκολύνει όσο γίνεται την ανάπτυξη των ταλέντων, προσφέροντας στα παιδιά τις ευνοϊκότερες συνθήκες.

Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός (και καλό θα ήταν αυτό να το έχουν υπόψη τους οι γονείς και οι παιδαγωγοί) ότι ένα παιδί με ταλέντο θέλει την ελευθερία του. Το ταλέντο απ’ τη φύση του απεχθάνεται τις νόρμες, γιατί φέρνει μαζί του κάτι καινούριο, πρωτοποριακό και καινοτόμο που δεν χωράει στους ήδη υπάρχοντες κανόνες. Τα ταλαντούχα παιδιά έχουν τον δικό τους τρόπο σκέψης και έρχονται να χαράξουν νέους δρόμους. Δεν είναι λίγα τα παραδείγματα ταλαντούχων ανθρώπων που στα μαθητικά τους χρόνια θεωρούνταν «ανεπίδεκτοι μαθήσεως», και αυτό αποδεικνύει ότι το εκπαιδευτικό σύστημα σ’ αυτές τις περιπτώσεις απέτυχε.

Αν λοιπόν το ευνοϊκό περιβάλλον είναι η πρώτη σημαντική προϋπόθεση για την ανάπτυξη ενός ταλέντου, η αυτογνωσία είναι η δεύτερη. Για ν’ ασχοληθεί κάποιος με έναν τομέα και να δει ότι του αρέσει και ότι είναι καλός σ’ αυτόν, πρέπει, πρώτον, να έρθει σε επαφή με τον τομέα αυτόν, και δεύτερον, να παρατηρήσει τον εαυτό του και ν’ αντιληφθεί ότι η διαδικασία της μάθησης γι’ αυτόν είναι πολύ πιο εύκολη απ’ ό,τι είναι για τους υπόλοιπους.


Οι ευθύνες και το μέλλον της ανθρωπότητας

Για κάποιον που διαθέτει ικανότητες πέραν του φυσιολογικού, δηλαδή του κοινώς γνώριμου, οι ευθύνες αυτομάτως γίνονται μεγαλύτερες. Φυσικά, αυτό δεν ισχύει απόλυτα, γιατί ο ταλαντούχος μουσικοσυνθέτης δεν χρειάζεται να επωμιστεί μεγαλύτερες ευθύνες σε σχέση με τα έργα του. Ο επιστήμονας όμως που θα συλλάβει και θ’ αναπτύξει μια νέα θεωρία ή έναν μαθηματικό τύπο χάρη στον οποίο θα μπορούν να κατασκευαστούν υπερόπλα μαζικής καταστροφής, καλό θα είναι να είναι ψυχικά ισορροπημένος. Φυσικά, ίσως σκεφτείτε ότι αυτό αφορά περισσότερο τους πολιτικούς οι οποίοι θα σπεύσουν να εκμεταλλευτούν το καινούριο επιστημονικό επίτευγμα προς ίδιον πολιτικό ή οικονομικό όφελος. Αυτό το έχουμε δει να συμβαίνει αρκετές φορές στο παρελθόν, όπου επιστημονικές ανακαλύψεις ταλαντούχων ανθρώπων, έπεσαν στα χέρια πολιτικών και οδήγησαν σε καταστρεπτικές καταστάσεις. Οι ευθύνες όμως βαραίνουν όλους όσοι εμπλέκονται στην κατασκευή ενός υπερόπλου: επιστήμονες, μηχανικούς, τεχνικούς και πάσης φύσεως εργάτες. Αν οι ευθύνες επιρρίπτονται μόνο στους πολιτικούς, σημαίνει ότι κάτι δεν λειτουργεί σωστά στην κοινωνία.

Όλα αυτά μας οδηγούν σε ένα νέο πεδίο σκέψης: στο ότι όλες οι κοινωνικές θέσεις πρέπει να καταλαμβάνονται από ταλαντούχους ανθρώπους. Και αν θέλαμε να το εκφράσουμε αυτό συνθηματικά, θα το λέγαμε κάπως έτσι: το κάθε ταλέντο στη θέση του! Αυτό δεν είναι δύσκολο να επιτευχθεί, αρκεί να ασχολείται ο κάθε άνθρωπος με τον τομέα στον οποίο είναι δημιουργικός και μέσα από τον οποίο ισορροπεί και βιώνει την αίσθηση της πληρότητας. Με αυτόν τον τρόπο στις κοινωνίες θα επικρατούσε ένα κλίμα συνεργασίας μεταξύ όλων των αξιοποιημένων ταλέντων και εκπληκτικά πράγματα θα συνέβαιναν την κάθε στιγμή.

Είναι πλέον αυτονόητο ότι η ψυχική ισορροπία πρέπει να βαδίζει χέρι-χέρι με το ταλέντο. Αν ο ταλαντούχος είναι ανισόρροπος, οι επιπτώσεις των επιτευγμάτων του, ακριβώς επειδή είναι πιο «ισχυρός» και πιο ικανός από τους συνανθρώπους του σε έναν συγκεκριμένο τομέα, μπορεί να εμφανίζονται μεγεθυμένες και να επηρεάζουν ολόκληρη την ανθρωπότητα.

Αναμφισβήτητα, το μέλλον της ανθρωπότητας, ανήκει στα ταλέντα. Οι άνθρωποι που γεννιούνται με ανεπτυγμένες ικανότητες μπορούν να συμβάλλουν τόσο στη θετική εξέλιξή της, όσο και στην καταστροφή της. Ο παράγοντας-κλειδί στην όλη υπόθεση είναι η ψυχική ισορροπία. Ο βαθμός αρμονίας μεταξύ ψυχικής ισορροπίας και έμφυτων ικανοτήτων, ίσως να είναι αυτός που τελικά θα καθορίσει τη μοίρα όλων μας.

Νίκος Μπάτρας (συγγραφέας)


Βιβλιογραφία


- Vander A., Sherman J., Luciano D., Τσακόπουλος Μ., 2001, Φυσιολογία του ανθρώπου (τόμος Α’), Ιατρικές εκδόσεις Π.Χ. Πασχαλίδης.

- http://www.schizophrenia.com/prevention/social.isolation.html